به گزارش سرویس زنان «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ یکی از مواردی که در حوزه ی هویت جوامع می توان بدان پرداخت مسئله ی پوشش است. و امروزه مسئله ی نوع پوشش زنان در بسیاری از مناطق جهان با چالش هایی رو به رو شده است. در این گزارش که به مسئله پوشش بانوی شرقی و به طور ویژه ایرانی پرداخته خواهد شد در آغاز پرسش هایی مطرح شده و سپس برای یافتن برخی پاسخ ها تلاش خواهد شد. پرسش‌های اصلی از این قرار هستند: نخستین بار چه کسانی و به چه علت به این نتیجه رسیدند که پوششهای گوناگون زن شرقی -جامه هایی که بر اساس فرهنگ، جامعه، اقلیم و جغرافیای وی در طول هزاره ها شکل گرفته اند - سلب کننده ی آزادی وی اند؟
ارتباط دادن مسئله ی انواع گوناگون لباس هایی که در طول هزاره ها زن شرقی در آن زیسته و بالیده است با مفهوم آزادی از کجا سرچشمه می گیرد و چرا تصور می شود تغییر آن به طور خودکار منجر به آزادی می شود؟ و با فرض این که نوع پوشش زن شرقی را سرکوبگر و نیازمند اصلاحات بدانیم چه کسانی و چرا پوشش زن مدرن غربی را ایده آل و الگو قرار داده اند و بر پایه ی کدام معیارها؟ چرا پوشش زن غربی را متضمن آزادی مدنی می دانیم؟
در گزارش قبل از این پرونده اشاراتی به جاذبه‌های تاریخی پوشش زن ایرانی و همچنین مسئله حجاب و همچنین تصویر تحریف سازی شده غربی‌ها از مظاهر و هویت تمدن‌های استعمار شده در زمینه پوشش شد که در لینک روبرو می‌توانید مطالعه کنید ( جزئیات بیتشر)
سناریوی غرب برای وارونه جلوه دادن هویت زنان
لوئیز بارنت در کتاب "وحشی حقیر" می گوید:"جعل کلیشه های نژادی و وحشی انگاری بومیان برای جهان بینی استعماری حیاتی بود. به عنوان مثال، در استعمار آمریکا، تلاشی سیستماتیک برای نشان دادن چهره ی بومیان امریکا به عنوان ربایندگان زنان، قاتل کودکان، و جمع آورندگان پوست سر می شد -برای توجیه وحشیگری و خشونت سفیدپوستان (مهاجر)" از آنجا که یکی از اصول آغازین استعمار هیولاسازی از مستعمره است.
بسیاری از استعمارگران اروپایی تا پیش از سده ی نوزدهم زن شرقی را در سفرنامه ها و گزارش هایشان بی اخلاق و بی حیا توصیف کرده اند و دلیلشان برای این توصیف عدم پوشش کافی و همچنین حضور و گردش زن در خارج از خانه و در جامعه بود.
در فاصله ی بین سالهای 1700 تا 1950 حدود 60000 جلد کتاب فقط درباره ی اعراب در غرب منتشر شد که هدف اصلی تمام آنها عقب مانده نشان دادن عرب های مسلمان و نیاز مبرم آنها به دخالت انسان سفید پوست و برتر غربی برای توسعه و پیشرفت بود. و در چنین فضایی مرد سفید غربی آنچه در میان اعراب با نام حرم شناخته میشد را به عنوان زندان زن عرب به تصویر کشید، و واژه ی حرم که در زبان عربی معنای مکان مقدس نیز میدهد را در غرب به منفی ترین شکل ممکن توصیف کرد.
تصویر سازی سیاسی از زن
اصولا برای استعمارگر غربی یک واقعیت واحد درباره ی زن شرقی وجود ندارد و تعریف وی از زن شرقی با توجه به شرایط سیاسی روز تغییر می کند. برای مثال همانطور که پیشتر اشاره شد در دوران پسا جنگهای صلیبی که شرم و حیا و پوشیدگی و خانه نشینی زن از مظاهر تمدن در اروپا محسوب می شد زن شرقی را بی حیا و بی بند و بار توصیف کرده و به طور کلی جامعه ی خاورمیانه و شمال آفریقا را بر پایه ی دو شاخصه ی شهوت و خشم تصویر می کردند.
زیرا در آن زمان برای نشان دادن جامعه ی شرقی به عنوان جامعه ی عقب مانده که شایستگی اداره ی خود را ندارد نیاز به فاکتورهایی بود که در غرب آن روزگار نشانه ی عقب ماندگی و وحشیگری باشد. اما هر چه به دوران امپریالیزم مدرن نزدیکتر می شویم دیگر حضور زن در جامعه، شهوت و پوشش شهوانی زنان و آزادی جنسی مظهر عقب ماندگی نیست، بلکه این امور از مظاهر مدرنیته و آزادی مدنیست، پس نظر استعمارگر غربی درباره ی زن شرقی تغییر کرده و وی را برده ای پوشیده شده در حجاب و به دور از جامعه و مظاهر تمدن معرفی می کند، تا این بار به این بهانه برای نجات وی بشتابد.
استعمارگر و امپریالیست غربی -بسته به شرایط روز- زمانی برای نجات زن شرقی از منجلاب شهوت و بی بند و باری جنسی می شتابد و زمانی دیگر برای آزاد کردن وی از قید و بند حجاب و پستوی خانه و پرده نشینی. غافل از این که در هر دو مورد تصویر ساختگی از زن شرقی در راستای منافع استعمار و برای توجیه حضور استعمارگر در سرزمینهای شرقیست.
بنابراین برنامه ی استعمار و امپریالیزم در شرق همواره هیولاسازی بوده است. در طول سده های استعمار آفریقا، هند و خاورمیانه سفید پوست استعمارگر با نشان دادن انسان مستعمره به عنوان موجودی "کمتر از انسان"، عقب مانده و ناتوان، وی را مستحق مالکیت دارایی های سرزمینی خود (معادن طلا و سنگهای قیمتی در آفریقا و هندوستان و نفت و گاز در خاورمیانه و نیز خاک سرزمینی که ژئوپولتیک را شامل می شود) نمی دانست، پس موجود ضد انسان و عقب مانده ی شرقی نیاز به زعیم و ولی دارد و خود شایستگی و توان استفاده از منابع و جغرافیای خود را ندارد، و القا این موضوع به وی و همچنین به افکار عمومی شهروندان غربی از الزامات پیشبرد اهداف امپریالیزم است.
باید توجه داشت که اقناع افکار عمومی جامعه ی غربی و متقاعد کردن اندیشمندان پرسشگر غربی نیز بخش مهمی از ماجراست، و استعمار می بایست برای اقناع افکار عمومی خود انسان شرقی را نیازمند به سرپرست و ولی معرفی کند تا نقش ولایتی که برای خود در نظر گرفته است را توجیه کند. در همین راستا و در زمینه ی حجاب هما هودفر می گوید: "چهره ی منفی زن مسلمان به طور دائم به زن غربی ارائه می شود تا خوشبختی وی (زن غربی) یه او یادآوری شود.
این یادآوری همچنین هشداریست به زن غربی برای این که از درخواست زیاده خواهانه اش برای تساوی با مردان چشم پوشی کند." نکته قابل تامل این است که با مشغول کردن زن غربی به مسئله ی پوشش بخش بزرگی از جریان اصیل فمنیزم غربی نیز توسط مرد سفید پوست به محاق برده می شود. بنابراین این که روزانه به زن غربی القا شود که به واسطه ی رهایی از پوششی مشابه پوشش زن شرقی -که زمانی در غرب نیز رایج بود- به منتهی درجه ی انسانیت و تکامل رسیده است و ترساندن وی از احتمال بازگشت آن سبک پوشش –عمدتا توسط مهاجران خاورمیانه ای- راهی برای مهاراهداف مهمتر جنبش فمنیزم در جامعه ی کاپیتالیست و مردسالار غربی است.
تنفر زن شرقی از نوع پوشش خود را نمی توان در سیر طبیعی تحول پوشاک بر اساس اقلیم، فرهنگ و دین بررسی کرد. این تنفر و میل به تغییر پوشش شرقی به پوشش غربی برآیند تحقیریست که در طول دو سده ی گذشته از سوی استعمارگر غربی اعمال شده است. تصور این که هر چه ظاهر جامعه به ظاهر جامعه ی غربی شبیه تر باشد، جامعه از تحقیر انسان غربی مصونتر خواهد بود در واقع تصور درستی است.
انسان شرقی به ویژه از قرن گذشته برای در امان ماندن از تحقیر توسط استعمارگران ترجیح داد در ظاهر خود را شبیه آنان کند (مثلا از راه کشف حجاب و نیز تغییر خط در ایران و ترکیه). باید توجه داشت که نوع پوشش مردمان در جوامع یکی از بیرونی ترین و ظاهری ترین عوامل سازنده ی منظره ی جامعه است. اگر امروز در لندن تمام زنان با لباس زن محجبه ی شرقی ظاهر شوند منظره ی شهر لندن کاملا شبیه یک شهر خاورمیانه ای معمولی خواهد شد.
امروزه زن ایرانی برای فرار از تحقیر امپریالیسم تلاش در شبیه کردن ظاهر خود به زن غربی دارد، زیرا همین امروز و در قرن 21 اندیشه ی واپسگرا و خودبرتربین امپریالیزم روزانه و مسلسل وار پوشش زن شرقی را عقب مانده، محدود کننده و واپسگرا معرفی می کند.
اگر به اسناد و نوشتارهای باقی مانده از دوران پهلوی اول مراجعه شود، خواهیم دید که یکی از انگیزه های قوی سیاستمدارانی که این قوانین را وضع می کردند شبیه شدن به اروپایی ها به جهت التیام احساس تحقیر شدگی است. برای نمونه در نامه محرمانه فروغی از استانبول به تیمورتاش، به تاریخ 8 اردیبهشت 1307خورشیدی چنین آمده است:" ... احتیاطا از خاطر شریف مسبوق و تعیین تکلیف شود راجع به لباس رسمی؛ آیا بهتر نیست که در خارجه یا لااقل در ممالک دموکراتیک مثل روسیه و ترکیه که خودشان لباس رسمی مخصوص ندارند، ما هم مثل آنها لباس رسمی را همان «فراک» و کلاه «هوت رفرم» قرار دهیم؟ گذشته از اینکه لباس رسمی دیپلماتیک ما چیز مضحکی است و در ممالک دموکراتیک امروزه آلت مضحکه است..."
همانطور که دیده می شود حتی سیاستمداران رده بالا که قاعدتا به واسطه ی جایگاه اجتماعی می بایست از درجاتی از اعتماد به نفس برخوردار باشند نیز درباره ی جامه ی رسمی خود از واژه ی مضحک استفاده کرده و خود را در برابر ممالک غربی و یا غربی شده مضحکه می پندارند.
و در مقاله ی "لباس متحدالشکل: بازنمایی قدرت و مدرنیته" چنین می خوانیم:" دولت از سنت‌های پوشاک قومی احساس بیزاری و حتی شرم می‌کرد و به قول کاتوزیان «از این می‌ترسید که داوری اروپاییان درباره ما بر مبنای شکل و قیافه و رخت و لباس و طرز زندگی ما استوار باشد.» ...با اعمال قانون حذف حجاب برای زنان اهمیت سیاسی متحدالشکل کردن لباس بسیار جدی‌تر شد. دستورات دولت به حکام ولایاتی که عشایرنشین داشتند گواه این هستند که زنان اقوام مختلف نیز باید علاوه بر ترک حجاب، انواع لباس محلی را هم ترک کنند و «از اشکال مختلفه بیرون آمده و به شکل بانوان متمدن دنیا درآیند.»
تصور شرق از غرب:
در اینجا باید به نکته ی مهم و متفاوتی اشاره کرد و آن نظر زن خاورمیانه ای قرون گذشته درباره ی پوشش زن غربیست، مسئله ای که اصولا نادیده گرفته می شود. نکته ی جالب توجه اینجاست که پیش از این که استعمارگران پروپاگاندای خود درباره ی نحوه ی پوشش زن شرقی را چنان پیش ببرند که وی گمان کند پوشش اش زندان وی است، در مواردی زن شرقی پوشش زن غربی را زندان می پنداشته است.
زنان قاجاری از دیدن لباس زنان غربی بسیار متعجب بودند و گمانشان بر این بود که مرد غربی بسیار نامهربان و خودخواه است زیرا با پوشاندن کرست های بسیار تنگ و لباس های سنگین زن را وادار به تغییر شکل بدنش کرده است. در مورد دیگری جودی مابرو در کتاب Veiled Half-Truthsچنین می نقل می کند:"هنگامی که بانو ماری مونتاژ با اصرار بانوان در یک حمام ترکی برای ملحق شدن به آنها مواجه شد دکمه های پیراهنش را باز کرد تا زیر جامه اش (کرست) را به آنها نشان دهد (هدف وی این بود که به زنان اصرار کننده نشان بدهد درآوردن آن لباس به آن سادگی که آنان گمان می کنند نیست!)، همین امر باعث شد زنان در حمام گمان کنند که منظور او این است که در یک ماشین که کلید آن در دستان همسرش است زندانیست."
مورد دیگری که مابرو نقل می کند مکالمه ای بین سر جان ملکم و یک مرد ایرانی درباره ی شرایط زنان است. سر جان ملکم با تائید این که زنلن رسمی و دختران خانواده حق و حقوقی دارند، درباره سرنوشت فرزندان کنیزان و دیگر اعضای حرم می پرسد.
در پاسخ، فرد ایرانی می گوید در انگلستان چه اتفاقی برای فرزندان غیر رسمی (طبق متن انگلیسی حرامزاده) می افتد؟ و از میرزا ابوطالب که به انگلیس سفر کرده بود نقل می کند و می گوید شمار بسیار زیادی از زنان شما و فرزندانشان در شرایط بسیار بدی از نظر درجه ی اجتماعی قرار دارند (که شبیه آن را در ایران نداریم.) مرد ایرانی سپس جمله ی بسیار جالبی می گوید:" شاید میرزا ابوطالب اغراق کرده است، معمولا سفرنامه نویسان عادت به اغراق گویی دارند."
دکتر آزاده احسانی؛ دکتری ادیان دانشگاه کنکوردیا مونترال
ادامه دارد ...
